Zabytki architektury w Małopolsce

Zamek "Tęczyn"-Tęczyńskich; jedna z największych siedzib rodowych w Małopolsce.

Na najwyższym wzgórzu Garbu Tenczyńskiego (411 m n.p.m.), które tworzą magmowe skały wylewne sprzed 250 milionów lat, rozpościerają się obecnie ruiny zamku "Tęczyn".
Połozony we wsi Rudno na terenie Gminy Krzeszowice; około 25 km na zachód od Krakowa. 

Jak podaje legenda, już w XIV wieku protoplasta rodu Tęczyńskich - Tynek Starża herbu Topór, przybył w pobliskie okolice Krakowa, gdzie założył drewniany gród, nazwany od jego imienia Tyńcem.
Za czasów Bolesława Chrobrego, zmuszono rycerzy herbu Topór do przeniesienia się nieco dalej na zachód od Krakowa. W Morawicy postawili oni swoją kolejną siedzibę, która z upływem czasu stała się zbyt mała na potrzeby właścicieli, dlatego też Nawój z Morawicy, kasztelan krakowski, postanowił wznieść nowe zabudowanie, na najwyższym wzgórzu rodzinnego majątku.
W roku 1319 wspomniany wyżej kasztelan zlecił wykarczowanie pobliskiego lasu aby założyć osadę, posiadał on w swoim majątku aż 15 wsi. W tym czasie powstał drewniany gród z gotycką, kamienną wieżą, zwaną Nawojową. Dopiero po śmierci Nawoja, ok.1331 roku, jego syn Andrzej, wojewoda krakowskim a także kasztelanem wiślickim, zlecił wybudowanie murowanego zamku. W tym okresie przejął również nazwisko Tęczyński. 
Pierwsze wzmianki o istnieniu okazałej budowli na wzgórzu Garbu Tenczyńskiego pochodzą dopiero z 1400 roku. Odnaleziono zapis testamentu Jana z roku 1402, w którym pojawia się informacja o zamku Tęczyńskich. W dokumentach datowanych na rok 1404 natomiast jest mowa o wybudowanej kaplicy zamkowej. Wówczas to zamek miał się składać z kwadratowej wieży bramnej, zwanej też Nawojową, skrzydeł mieszkalnych ulokowanych w północnej i wschodniej części dziedzińca oraz trzech cylindrycznych wież. Założenie otaczał gruby mur obronny. 
XV i XVI wiek to prawdopodobny moment wzmocnienia wieży bramnej przedbramiem.
W 1555 roku doszło do podziału majątkowego, w skutek którego również zamek został podzielony pomiędzy wojewodę lubelskiego Andrzeja Tęczyńskiego i jego bratanka, kasztelana lwowskiego - Stanisława. W roku 1570 nastąpiła całkowita przebudowa zamku w renesansową budowlę. Jan Tęczyński dobudował pozostałe skrzydła, attyki na wieżach oraz zmienił charakter dziedzińca, na arkadowy. W 1610 roku, za sprawą Jana, ostatniego z rodu Tęczyńskich, nastąpiła prawdopodobnie największa i ostatnia rozbudowa zamku "Tęczyn". Powstał nowoczesny system dojazdowy z półkolistym barbakanem, jak również umocnienia bastionowe.
Z uwagi na wielkośc budowli i piękny dziedziniec arkadowy zamek Tęczynskich nazywano „drugim Wawelem”.
„Okres „potopu szwedzkiego” również nie pozostał obojętny twierdzy, bowiem próbowano ją zdobyć. Jednak przez swoje nowoczesne, jak na tamte czasy, rozwiązania okazała się budowlą nie do zdobycia. W związku z tym, rozczarowani Szwedzi, pod dowództwem Konigsmarka zaproponowali obrońcom wolność w zamian za poddanie się bez walki. Ponieważ perspektywy braku pomocy z zewnątrz oraz niewystarczającego zaopatrzenia przeważyły nad honorem, nastąpiło katastrofalne w skutkach oddanie zamku w ręce najeźdźcy. W rezultacie załogę warowni wymordowano a budowla została splądrowana i ostatecznie podpalona podczas wycofywania się wojsk szwedzkich.”
W XVII wieku mocno podupadły zamek przejęła rodzina Lubomirskich, później Sieniawskich i Czartoryskich. 
Od końca 1816 roku do zakończenia II wojny światowej warownia należała do rodu Potockich, którzy zamieszkiwali zamek położony w pobliskich Krzeszowicach. 
W 1912 roku przeprowadzone zostały prace naprawcze Bramy Nawojowej, wtedy wybudowano schodki i pokryto dachem.
Od roku 1990 przeprowadzono szereg zabiegów konserwatorskich. Odgruzowano i wykarczowano roślinność, która porastała cały zamek, jak również zamurowano wyrwy w murze.
Od 2010 roku staraniem władz Gminy Krzeszowice, dzięki dofinansowaniu ze środków unijnych, przeprowadzono szereg prac konseratorskich i zabezpieczających ruiny zamku „Tęczyn” w Rudnie. Między innymi wymieniono dach na Bramie Nawojowej, odnowiono lico jej murów, zrekonstruowano mury barbakanu (baszty wjazdowej) i sklepień korytarza wjazdowego (obronnego) (fot. 5,6,7,8)
       Opr. Stanisław Klich

                Fot. Stanisław Klich